Πέμπτη 19 Απριλίου 2012

Ειδικοί κανόνες τονισμού

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 

Στην Αρχαία ελληνική το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, η αντωνυμία και η μετοχή σχηματίζουν τύπους που λέγονται πτώσεις. Γι' αυτό τα πέντε αυτά κλιτά μέρη του λόγου λέγονται πτωτικά.
Οι πτώσεις στην αρχαία ελληνική γλώσσα είναι πέντε:η ονομαστική, η γενική, η δοτική, η αιτιατική και η κλητική.


ΕΙΔΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ

1) Η ασυναίρετη ονομαστική, αιτιατική και κλητική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, κανονικά παίρνει οξεία:
  • ὁ ποιητής, τὸν ποιητήν, ὦ ποιητά
  • οἱ ποιηταί, τοὺς ποιητάς, ὦ ποιηταί
  • ἡ φωνή, τὴν φωνήν, ὦ φωνή
  • αἱ φωναί, τάς φωνάς, ὦ φωναί
ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ

Παίρνουν περισπωμένη αντίθετα με τον κανόνα, αν και δεν προκύτπουν από συναίρεση:

α) οι μονοσύλλαβοι τύποι της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής που έχουν χαρακτήρα ι, υ, (ου, αυ):
  • ὁ κῖς, τὸν κῖν, ὤ κῖ - τοὺς κῖς ( =το σκουλήκι του ξύλου και του σιταριού, πηγή:Λεξικό Hofmann).
  • ἡ δρῦς, τὴν δρῦν, ὦ δρῦ -τὰς δρῦς (=η βελανιδιά)
  • ὁ βοῦς, τὸν βοῦν, ὦ βοῦ  - τοὺς βοῦς (=το βόδι)
  • ἡ γραῦς, τὴν γραῦν, ὦ γραῦ (=η γριά)
β) η αιτιατική πληθυντικού των ονομάτων σε -ὺς (γεν. -ὺος), αν τονίζεται στη λήγουσα:
  • τοὺς ἰχθῦς ( ὁ ἰχθύς, τοῦ ἰχθύος, =το ψάρι)
  • τὰς κλιτῦς (ἡ κλιτύς, τῆς κλιτύος, = η κατηφόρα, πλευρά λόφου)
  • τὰς Ἐρινῦς (ἡ Ἐρινύς, τῆς Ἐρινύος = η θεότητα - τιμωρός των κακών πράξεων, η κατάρα)
γ) η ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού των ουδετέρων πῦρ και οὔς
  • τὸ πῦρ (τοῦ πυρός), ὦ πῦρ (=η φωτιά)
  •  τὸ οὖς (τοῦ ὠτός), ὦ οὖς (= το αυτί)
δ) η ονομαστική και κλητική ενικού του θηλυκού ἡ γλαῦξ (=η κουκουβάγια), τῆς γλαυκός
  • ἡ γλαῦξ, ὦ γλαῦξ
ε) η κλητική ενικού των ονομάτων σε  - εύς:
  • ὦ βασιλεῦ (ὁ βασιλεὺς)
  • ὦ βαφεῦ (ὁ βαφεὺς)
  • ὦ γονεῦ (ὁ γονεὺς)
Ομοίως τα ονόματα: ὁ γραμματεὺς, ὁ ἱερεὺς, ὁ κουρεὺς, ὁ χαλκεὺς

2) Η μακροκατάληκτη γενική και δοτική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, παίρνει περισπωμένη:
  • τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς
  • τῆς φωνῆς, τῇ φωνῇ, τῶν φωνῶν, ταῖς φωναῖς
  • αὐτοῦ, αὐτῆς, αὐτῷ, αὐτῇ, αὐτῶν, αὐτοῖς, αὐταῖς
 ΕΞΑΙΡΕΣΗ

Φυλάσσει σε όλες τις πτώσεις τον ίδιο τόνο που έχει η ονομαστική του ενικού και στην ίδια συλλαβή:
  • ὁ λεώς, τοῦ λεώ, τῷ λεῴ
3) Στα πτωτικά, όπου τονίζεται η ονομαστική του ενικού, εκεί τονίζονται και οι άλλες πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού, εκτός αν εμποδίζει η λήγουσα:
  • λέων, λέοντος, λέοντες, ΑΛΛΑ λεόντων (όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη, η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται)
  • ἄρρην, ἄρρενος, ἄρρενες ΑΛΛΑ ἀρρένων
  • ἕκαστος, ἕκαστον, ἕκαστοι ΑΛΛΑ ἑκάστου, ἑκάστων, ἑκάστους
  • ὁ λύων, τοῦ λύοντος, οἱ λύοντες ΑΛΛΑ τῶν λυόντων
ΕΞΑΙΡΕΣΗ

  • οἱ ἐτησίαι (=τα μελτέμια, από άχρηστο ενικό ὁ ἐτησίας), τῶν ἐτησίων
Επίσης τα μονοσύλλαβα ονόματα της γ' κλίσης στη γενική και δοτική όλων των αριθμών, τονίζονται στη λήγουσα:
  • ἡ φλόξ, τῆς φλογός, τῇ φλογὶ  - τῶν φλογῶν, ταῖς φλοξὶ
ΠΡΟΣΟΧΗ:Τα μονοσύλλαβα ἡ δᾲς (=δάδα, λαμπάδα), ὁ θὼς (=το τσακάλι), τὸ οὖς, ὁ παῖς, ὁ Τρὼς (=ο Τρώας) και τὸ φῶς τονίζονται στη γενική πληθυντικού στην παραλήγουσα:
  • τῶν δᾴδων, τῶν θώων, τῶν ὤτων, τῶν παίδων, τῶν Τρώων, τῶν φώτων


4) Η λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν τονίζεται, κανονικά παίρνει περισπωμένη:

  • (τιμάω) τιμῶ, (τιμάων) τιμῶν, (ἐπιμελέες) ἐπιμελῆς
Παίρνει όμως οξεία, αν πριν την συναίρεση είχε οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται:

  • (ἑσταώς) ἑστώς, (κληίς, κλῄς) κλείς
5) Στις σύνθετες λέξεις ο τόνος κανονικά ανεβαίνει ως την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού, αν επιτρέπει η λήγουσα:

  • (σοφὸς) πάνσοφος
  • (πόλις) ἀκρόπολις, μεγαλόπολις
  • (πῆχυς) εἰκοσάπηχυς
  • (ἐλθὲ) ἄπελθε
  • (δὸς) ἀπόδος
  • (φρὴν) ὁ μεγαλόφρων, τὸ μεγαλόφρον 
 ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ
Α) Τα σύνθετα και παρασύνθετα ουσιαστικά σε -α, -η, -μος, -ευς, -της, -τηρ , τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα αντίστοιχα απλά:
  • (φορά) μισθοφορά, ἐκδορά, προσλαλιά ___σε -α
  • (βολή) ἀποβολή, διακοπή, συγγραφή ___ σε -η
  • (λογισμὸς) συλλογισμός, περισπασμός, συναγερμός ___σε -μος
  • (βασιλεὺς) ἀντιβασιλεύς, ἀρχιερεύς, διαβολεύς __σε -ευς
  • (ἀγωνιστὴς) ἀνταγωνιστής, πρωταγωνιστής, συμμαθητής __σε της
 Β) Τα σύνθετα και παρασύνθετα επιθετα σε -ης (-ες) της γ' κλίσης που έχουν δεύτερο συνθετικό ρηματικό θέμα ή θέμα ουδετέρου σε -ος, συνήθως τονίζονται στη λήγουσα:
  • ἀμελής (-ές), ἐλλιπής, εὐπρεπής, θεοφιλής, συμμιγής, εὐγενής, εὐειδής, ἀβαθής
Τονίζονται όμως στην παραλήγουσα όσα λήγουν σε -αντης, -αρκης, -ηθης, -ηρης, -μηκης, -ωδης, -μεγεθης:
  • ἀν -άντης (=ανηφορικός) ουδέτ. ἄναντες, (το β' συνθετικό από το ἄντα, επίρρημα =απέναντι, από την πρόθεση ἀντὶ) έτσι και : κατάντης (=κατηφορικός) προσάντης (=που υψώνεται απέναντι)
  • αὐτ-άρκης, ουδέτερο τὸ αὔταρκες
  • εὐ -ήθης, τὸ εὔηθες, συν -ήθης, τὸ σύνηθες
  • ξιφ -ήρης, τὸ ξιφῆρες, ποδήρης, τὸ ποδῆρες
  • εὐ -μήκης, τὸ εὔμηκες, οὐρανο -μήκης, τὸ οὐρανόμηκες
  • δυσ-ώδης, τὸ δυσῶδες, εὐώδης, τὸ εὐῶδες
  • εὐ -μεγέθης, τὸ εὐμέγεθες
  • ἀν -αλήθης, φιλ -αλήθης, τὸ ἀνάληθες, τὸ φιλάληθες
Γ) Τα παρασύνθετα επίθετα σε -ικος που παράγονται από σύνθετα ρήματα, τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα απλά, και είναι τρικατάληκτα:
  • (ἀπο -δείκνυμι) ἀποδεικτικός, ἀποδεικτική, ἀποδεικτικόν
  • (ἐπι -τίθεμαι) ἐπιθετικός, -η, -ον
  • (προ -τρέπω) προτρεπτικός, -η, -ον
  • (συν -βουλεύω) συμβουλευτικός, -η, -ον
Δ) Από τα παρασύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τος που παράγονται από ρήματα με α' συνθετικό πρόθεση:

1) όσα σημαίνουν κάτι που μπορεί να γίνει τονίζονται στη λήγουσα και είναι τρικατάληκτα:
  • (ἀνέχομαι) ἀνεκτός, -η, -ον
  • (διαβαίνω) διαβατός, -η, -ον
  • (διαλύω) διαλυτός, -η, -ον
  • (ἐξαιρῶ) ἐξαιρετὸς, -η, -ον (=που μπορεί να εξαιρεθεί) 
  • (ἐπαινῶ) ἐπαινετὸς, -η, -ον
2) όσα έχουν τη σημασία του παθητικού παρακειμένου τονίζονται στην προπαραλήγουσα και είναι δικατάληκτα:
  • (διαλύω) διάλυτος, -τος, -τον (=διαλυμένος)
  • (διαχέω) διάχυτος, -τος, -τον
  • (ἐξαιρῶ) ἐξαίρετος, -τος, -τον (=που έχει εξαιρεθεί, διαλεγμένος)
  • (περιρρέω) περίρρυτος, -τος, -τον
 Ε) Τα σύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τος με α' συνθετικό αχώριστο μόριο ή άλλο μέρος του λόγου, εκτός από πρόθεση τονίζονται στην προπαραλήγουσα σύμφωνα με το γενικό κανόνα για τον τονισμό των συνθέτων και είναι δικατάληκτα:
  • (ἀ + βατὸς) ἄβατος, -ος, -ον, (δυσ -βατὸς) δύσβατος
  • (ἡμι + βρωτὸς) ἡμίβρωτος
  • (θεὸς + ἐλατὸς από το ρήμα ἐλαύνω) θεήλατος 
  • (αὐτὸς + κινητὸς) αὐτοκίνητος
  • (ἕτερος + κινητὸς) ἑτεροκίνητος
ΣΤ) Τα παρασύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τέος παράγονται από σύνθετα ρήματα με α' συνθετικό πρόθεση και φυλάγουν πάντα τον τόνο στην παραλήγουσα:
  • (δια -βαίνω) διαβατέος
  • (ἀπο -δείκνυμι) ἀποδεικτέος
  • (ἀπο -δίδωμι) ἀποδοτέος
  • (ἐπι -τρέπω) ἐπιτρεπτέον
  • (κατα - βάλλω) καταβλητέον
  • καθ-αιρῶ) καθαιρετέον
Ζ) Από τα σύνθετα ονόματα σε -ος της β' κλίσης, που το α' συνθετικό τους είναι θέμα ονόματος ή αντωνυμίας και το β' συνθετικό θέμα ρήματος:
1) όσα έχουν παθητική ή αμετάβατη σημασία προπαροξύνονται:
  • αὐτό -γραφος (=που γράφτηκε απ' αυτόν τον ίδιο)
  • πρωτό -τοκος (=που γεννήθηκε πρώτος)
  • αύτό -μολος (=που ήρθε ο ίδιος, μόνος του)
  • ἰσόρροπος (=που ρέπει εξίσου και πορς τα δύο μερη)
2) όσα έχουν ενεργητική μεταβατική σημασία παροξύνονται, αν η παραλήγουσα είναι βραχύχρονη:
  • λογο-γράφος (=που γράφει λόγους)
  • λιθο -βόλος (=που ρίχνει πέτρες)
  • οἰνο -χόος (=που χύνει κρασί)
  • πρωτο-τόκος (=που γέννησε πρώτη φορά)
  • σιτο -φάγος (=που τρώει σιτάρι)
Οξύνονται όμως, αν η παραλήγουσα είναι φύσει ή θέσει μακρόχρονη:
  • κυν-ηγός
  • ναυ-πηγός
  • στρατ-ηγός
  • παιδ-αγωγός
  • ἀργυρ-αμοιβός
  • ἱππο -βοσκός
  • ψυχο -πομπὸς





Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.