Ειδικοί κανόνες τονισμού

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: 

Στην Αρχαία ελληνική το άρθρο, το ουσιαστικό, το επίθετο, η αντωνυμία και η μετοχή σχηματίζουν τύπους που λέγονται πτώσεις. Γι' αυτό τα πέντε αυτά κλιτά μέρη του λόγου λέγονται πτωτικά.

Οι πτώσεις στην αρχαία ελληνική γλώσσα είναι πέντε:η ονομαστική, η γενική, η δοτική, η αιτιατική και η κλητική.

ΕΙΔΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ

1) Η ασυναίρετη ονομαστική, αιτιατική και κλητική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, κανονικά παίρνει οξεία:

• ὁ ποιητής, τὸν ποιητήν, ὦ ποιητά
• οἱ ποιηταί, τοὺς ποιητάς, ὦ ποιηταί
• ἡ φωνή, τὴν φωνήν, ὦ φωνή
• αἱ φωναί, τάς φωνάς, ὦ φωναί

ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ

Παίρνουν περισπωμένη αντίθετα με τον κανόνα, αν και δεν προκύτπουν από συναίρεση:

α) οι μονοσύλλαβοι τύποι της ονομαστικής, αιτιατικής και κλητικής που έχουν χαρακτήρα ι, υ, (ου, αυ):

• ὁ κῖς, τὸν κῖν, ὤ κῖ - τοὺς κῖς ( =το σκουλήκι του ξύλου και του σιταριού, πηγή:Λεξικό Hofmann).
• ἡ δρῦς, τὴν δρῦν, ὦ δρῦ -τὰς δρῦς (=η βελανιδιά)
• ὁ βοῦς, τὸν βοῦν, ὦ βοῦ  - τοὺς βοῦς (=το βόδι)
• ἡ γραῦς, τὴν γραῦν, ὦ γραῦ (=η γριά)

β) η αιτιατική πληθυντικού των ονομάτων σε -ὺς (γεν. -ὺος), αν τονίζεται στη λήγουσα:

• τοὺς ἰχθῦς ( ὁ ἰχθύς, τοῦ ἰχθύος, =το ψάρι)
• τὰς κλιτῦς (ἡ κλιτύς, τῆς κλιτύος, = η κατηφόρα, πλευρά λόφου)
• τὰς Ἐρινῦς (ἡ Ἐρινύς, τῆς Ἐρινύος = η θεότητα - τιμωρός των κακών πράξεων, η κατάρα)

γ) η ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού των ουδετέρων πῦρ και οὔς

• τὸ πῦρ (τοῦ πυρός), ὦ πῦρ (=η φωτιά)
•  τὸ οὖς (τοῦ ὠτός), ὦ οὖς (= το αυτί)

δ) η ονομαστική και κλητική ενικού του θηλυκού ἡ γλαῦξ (=η κουκουβάγια), τῆς γλαυκός

• ἡ γλαῦξ, ὦ γλαῦξ

ε) η κλητική ενικού των ονομάτων σε  - εύς:

• ὦ βασιλεῦ (ὁ βασιλεὺς)
• ὦ βαφεῦ (ὁ βαφεὺς)
• ὦ γονεῦ (ὁ γονεὺς)

Ομοίως τα ονόματα: ὁ γραμματεὺς, ὁ ἱερεὺς, ὁ κουρεὺς, ὁ χαλκεὺς

2) Η μακροκατάληκτη γενική και δοτική των πτωτικών, όταν τονίζεται στη λήγουσα, παίρνει περισπωμένη:

• τοῦ ποιητοῦ, τῷ ποιητῇ, τῶν ποιητῶν, τοῖς ποιηταῖς
• τῆς φωνῆς, τῇ φωνῇ, τῶν φωνῶν, ταῖς φωναῖς
• αὐτοῦ, αὐτῆς, αὐτῷ, αὐτῇ, αὐτῶν, αὐτοῖς, αὐταῖς

 ΕΞΑΙΡΕΣΗ

Φυλάσσει σε όλες τις πτώσεις τον ίδιο τόνο που έχει η ονομαστική του ενικού και στην ίδια συλλαβή:

• ὁ λεώς, τοῦ λεώ, τῷ λεῴ

3) Στα πτωτικά, όπου τονίζεται η ονομαστική του ενικού, εκεί τονίζονται και οι άλλες πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού, εκτός αν εμποδίζει η λήγουσα:

• λέων, λέοντος, λέοντες, ΑΛΛΑ λεόντων (όταν η λήγουσα είναι μακρόχρονη, η προπαραλήγουσα δεν τονίζεται)
• ἄρρην, ἄρρενος, ἄρρενες ΑΛΛΑ ἀρρένων
• ἕκαστος, ἕκαστον, ἕκαστοι ΑΛΛΑ ἑκάστου, ἑκάστων, ἑκάστους
• ὁ λύων, τοῦ λύοντος, οἱ λύοντες ΑΛΛΑ τῶν λυόντων

ΕΞΑΙΡΕΣΗ

• οἱ ἐτησίαι (=τα μελτέμια, από άχρηστο ενικό ὁ ἐτησίας), τῶν ἐτησίων

Επίσης τα μονοσύλλαβα ονόματα της γ' κλίσης στη γενική και δοτική όλων των αριθμών, τονίζονται στη λήγουσα:

• ἡ φλόξ, τῆς φλογός, τῇ φλογὶ  - τῶν φλογῶν, ταῖς φλοξὶ

ΠΡΟΣΟΧΗ:Τα μονοσύλλαβα ἡ δᾲς (=δάδα, λαμπάδα), ὁ θὼς (=το τσακάλι), τὸ οὖς, ὁ παῖς, ὁ Τρὼς (=ο Τρώας) και τὸ φῶς τονίζονται στη γενική πληθυντικού στην παραλήγουσα:

• τῶν δᾴδων, τῶν θώων, τῶν ὤτων, τῶν παίδων, τῶν Τρώων, τῶν φώτων

4) Η λήγουσα που προέρχεται από συναίρεση, όταν τονίζεται, κανονικά παίρνει περισπωμένη:

• (τιμάω) τιμῶ, (τιμάων) τιμῶν, (ἐπιμελέες) ἐπιμελῆς

Παίρνει όμως οξεία, αν πριν την συναίρεση είχε οξεία η δεύτερη από τις συλλαβές που συναιρούνται:

• (ἑσταώς) ἑστώς, (κληίς, κλῄς) κλείς

5) Στις σύνθετες λέξεις ο τόνος κανονικά ανεβαίνει ως την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού, αν επιτρέπει η λήγουσα:

• (σοφὸς) πάνσοφος
• (πόλις) ἀκρόπολις, μεγαλόπολις
• (πῆχυς) εἰκοσάπηχυς
• (ἐλθὲ) ἄπελθε
• (δὸς) ἀπόδος
• (φρὴν) ὁ μεγαλόφρων, τὸ μεγαλόφρον 

 ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ

Α) Τα σύνθετα και παρασύνθετα ουσιαστικά σε -α, -η, -μος, -ευς, -της, -τηρ , τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα αντίστοιχα απλά:

• (φορά) μισθοφορά, ἐκδορά, προσλαλιά ___σε -α
• (βολή) ἀποβολή, διακοπή, συγγραφή ___ σε -η
• (λογισμὸς) συλλογισμός, περισπασμός, συναγερμός ___σε -μος
• (βασιλεὺς) ἀντιβασιλεύς, ἀρχιερεύς, διαβολεύς __σε -ευς
• (ἀγωνιστὴς) ἀνταγωνιστής, πρωταγωνιστής, συμμαθητής __σε της

 Β) Τα σύνθετα και παρασύνθετα επιθετα σε -ης (-ες) της γ' κλίσης που έχουν δεύτερο συνθετικό ρηματικό θέμα ή θέμα ουδετέρου σε -ος, συνήθως τονίζονται στη λήγουσα:

• ἀμελής (-ές), ἐλλιπής, εὐπρεπής, θεοφιλής, συμμιγής, εὐγενής, εὐειδής, ἀβαθής

Τονίζονται όμως στην παραλήγουσα όσα λήγουν σε -αντης, -αρκης, -ηθης, -ηρης, -μηκης, -ωδης, -μεγεθης:

• ἀν -άντης (=ανηφορικός) ουδέτ. ἄναντες, (το β' συνθετικό από το ἄντα, επίρρημα =απέναντι, από την πρόθεση ἀντὶ) έτσι και : κατάντης (=κατηφορικός) προσάντης (=που υψώνεται απέναντι)
• αὐτ-άρκης, ουδέτερο τὸ αὔταρκες
• εὐ -ήθης, τὸ εὔηθες, συν -ήθης, τὸ σύνηθες
• ξιφ -ήρης, τὸ ξιφῆρες, ποδήρης, τὸ ποδῆρες
• εὐ -μήκης, τὸ εὔμηκες, οὐρανο -μήκης, τὸ οὐρανόμηκες
• δυσ-ώδης, τὸ δυσῶδες, εὐώδης, τὸ εὐῶδες
• εὐ -μεγέθης, τὸ εὐμέγεθες
• ἀν -αλήθης, φιλ -αλήθης, τὸ ἀνάληθες, τὸ φιλάληθες

Γ) Τα παρασύνθετα επίθετα σε -ικος που παράγονται από σύνθετα ρήματα, τονίζονται στη λήγουσα, όπως και τα απλά, και είναι τρικατάληκτα:

• (ἀπο -δείκνυμι) ἀποδεικτικός, ἀποδεικτική, ἀποδεικτικόν
• (ἐπι -τίθεμαι) ἐπιθετικός, -η, -ον
• (προ -τρέπω) προτρεπτικός, -η, -ον
• (συν -βουλεύω) συμβουλευτικός, -η, -ον

Δ) Από τα παρασύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τος που παράγονται από ρήματα με α' συνθετικό πρόθεση:

1) όσα σημαίνουν κάτι που μπορεί να γίνει τονίζονται στη λήγουσα και είναι τρικατάληκτα:

• (ἀνέχομαι) ἀνεκτός, -η, -ον
• (διαβαίνω) διαβατός, -η, -ον
• (διαλύω) διαλυτός, -η, -ον
• (ἐξαιρῶ) ἐξαιρετὸς, -η, -ον (=που μπορεί να εξαιρεθεί) 
• (ἐπαινῶ) ἐπαινετὸς, -η, -ον

2) όσα έχουν τη σημασία του παθητικού παρακειμένου τονίζονται στην προπαραλήγουσα και είναι δικατάληκτα:

• (διαλύω) διάλυτος, -τος, -τον (=διαλυμένος)
• (διαχέω) διάχυτος, -τος, -τον
• (ἐξαιρῶ) ἐξαίρετος, -τος, -τον (=που έχει εξαιρεθεί, διαλεγμένος)
• (περιρρέω) περίρρυτος, -τος, -τον

 Ε) Τα σύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τος με α' συνθετικό αχώριστο μόριο ή άλλο μέρος του λόγου, εκτός από πρόθεση τονίζονται στην προπαραλήγουσα σύμφωνα με το γενικό κανόνα για τον τονισμό των συνθέτων και είναι δικατάληκτα:

• (ἀ + βατὸς) ἄβατος, -ος, -ον, (δυσ -βατὸς) δύσβατος
• (ἡμι + βρωτὸς) ἡμίβρωτος
• (θεὸς + ἐλατὸς από το ρήμα ἐλαύνω) θεήλατος 
• (αὐτὸς + κινητὸς) αὐτοκίνητος
• (ἕτερος + κινητὸς) ἑτεροκίνητος

ΣΤ) Τα παρασύνθετα ρηματικά επίθετα σε -τέος παράγονται από σύνθετα ρήματα με α' συνθετικό πρόθεση και φυλάγουν πάντα τον τόνο στην παραλήγουσα:

• (δια -βαίνω) διαβατέος
• (ἀπο -δείκνυμι) ἀποδεικτέος
• (ἀπο -δίδωμι) ἀποδοτέος
• (ἐπι -τρέπω) ἐπιτρεπτέον
• (κατα - βάλλω) καταβλητέον
• καθ-αιρῶ) καθαιρετέον

Ζ) Από τα σύνθετα ονόματα σε -ος της β' κλίσης, που το α' συνθετικό τους είναι θέμα ονόματος ή αντωνυμίας και το β' συνθετικό θέμα ρήματος:

1) όσα έχουν παθητική ή αμετάβατη σημασία προπαροξύνονται:

• αὐτό -γραφος (=που γράφτηκε απ' αυτόν τον ίδιο)
• πρωτό -τοκος (=που γεννήθηκε πρώτος)
• αύτό -μολος (=που ήρθε ο ίδιος, μόνος του)
• ἰσόρροπος (=που ρέπει εξίσου και πορς τα δύο μερη)

2) όσα έχουν ενεργητική μεταβατική σημασία παροξύνονται, αν η παραλήγουσα είναι βραχύχρονη:

• λογο-γράφος (=που γράφει λόγους)
• λιθο -βόλος (=που ρίχνει πέτρες)
• οἰνο -χόος (=που χύνει κρασί)
• πρωτο-τόκος (=που γέννησε πρώτη φορά)
• σιτο -φάγος (=που τρώει σιτάρι)

Οξύνονται όμως, αν η παραλήγουσα είναι φύσει ή θέσει μακρόχρονη:

• κυν-ηγός
• ναυ-πηγός
• στρατ-ηγός
• παιδ-αγωγός
• ἀργυρ-αμοιβός
• ἱππο -βοσκός
• ψυχο -πομπὸς